ढोबळी मिरची (Capsicum)

माहिती

शिमला मिरची (कॅप्सिकम अ‍ॅन्युअम) ही एक महत्त्वाची आणि उच्च मूल्याची भाजीपाला आहे, जी तिच्या सौम्य तिखट चवीसाठी आणि आकर्षक रंगांसाठी ओळखली जाते. व्हिटॅमिन ए आणि सी चा हा एक उत्कृष्ट स्रोत आहे. भारतात याची लागवड मोकळ्या शेतात आणि हरितगृहात (पॉलिहाऊस) केली जाते. हिरव्या, लाल, पिवळ्या आणि केशरी रंगाच्या जातींना बाजारात चांगली मागणी आहे. याचा उपयोग सॅलड, पिझ्झा टॉपिंग, भाजी आणि विविध चायनीज पदार्थांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.

हवामान आणि लागवड

हवामान

शिमला मिरची हे थंड हवामानातील पीक आहे, परंतु नियंत्रित परिस्थितीत वर्षभर लागवड करता येते. वाढ आणि फळधारणेसाठी २१-२५°C तापमान सर्वोत्तम आहे. तापमानातील चढ-उताराचा फळांच्या विकासावर परिणाम होतो. उच्च तापमान (>३५°C) आणि कमी तापमान (<१२°C) फळधारणेवर विपरीत परिणाम करतात, ज्यामुळे फुले आणि फळे गळतात. हे पीक दंव (Frost) साठी अत्यंत संवेदनशील आहे.

जमीन

सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध, पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या वाळूमिश्रित पोयटा ते चिकणमातीमध्ये हे पीक उत्तम वाढते. जमिनीचा आदर्श सामू ६.० ते ७.० दरम्यान असावा. जमिनीत हवा खेळती राहणे आणि पाण्याचा निचरा होणे आवश्यक आहे कारण शिमला मिरची पाणी साचून राहणे सहन करू शकत नाही.

लागवड पद्धती

रोपवाटिका व्यवस्थापन

उंच गादी वाफे (१५ सें.मी. उंच) किंवा प्रो-ट्रे वापरले जातात.

बियाण्याचा दर: संकरित वाणांसाठी २००-२५० ग्रॅम/हेक्टर.

बीजप्रक्रिया: बुरशीजन्य रोगांच्या नियंत्रणासाठी बियांना ट्रायकोडर्मा व्हिरिडी (४ ग्रॅम/किलो) किंवा थायरम (३ ग्रॅम/किलो) लावावे. ४-६ पाने आल्यावर ४-६ आठवड्यांत रोपे पुनर्लागवडीसाठी तयार होतात. रोपवाटिकेचे थ्रीप्स आणि मावा यांसारख्या किडींपासून संरक्षण करावे.

जमीन तयार करणे आणि पुनर्लागवड

जमीन चांगली नांगरून भुसभुशीत करावी. २०-२५ टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत मिसळावे. लागवड उंच गादी वाफ्यावर केली जाते.

अंतर: मोकळ्या शेतात लागवडीसाठी ६० x ४५ सें.मी. किंवा ७५ x ६० सें.मी. अंतर ठेवतात. पॉलिहाऊसमध्ये अंतर सहसा कमी असते. लागवडीचा शॉक टाळण्यासाठी पुनर्लागवड संध्याकाळी करावी.

खत व्यवस्थापन

शिमला मिरचीला जास्त खताची गरज असते.

मोकळे शेत (प्रति हेक्टर): १५० किलो नत्र, ८० किलो स्फुरद आणि ८० किलो पालाश. स्फुरद, पालाशची पूर्ण मात्रा आणि नत्राची १/३ मात्रा लागवडीच्या वेळी द्यावी. उरलेले नत्र २-३ समान हप्त्यांमध्ये विभागून ३०, ६० (आणि ९०) दिवसांनी द्यावे.

पॉलिहाऊस (फर्टिगेशन): उच्च उत्पादनासाठी पाण्यात विरघळणाऱ्या खतांचा संतुलित आणि वारंवार वापर करणे महत्त्वाचे आहे.

आधार देणे आणि छाटणी

झाडांना आधार देण्यासाठी, लोळण्यापासून वाचवण्यासाठी आणि फळांचा जमिनीशी संपर्क टाळण्यासाठी आधार देणे आवश्यक आहे. साधारणपणे लागवडीनंतर ३-४ आठवड्यांनी आधार दिला जातो. पॉलिहाऊसमध्ये झाडांना प्लास्टिकच्या सुतळीवर चढवले जाते.

छाटणी: फळांचा आकार आणि हवा खेळती राहण्यासाठी झाडाच्या २, ३ किंवा ४ मुख्य फांद्या ठेवून छाटणी केली जाते.

आच्छादन (मल्चिंग)

प्लास्टिक मल्चिंग (काळा किंवा सिल्व्हर-ब्लॅक) वापरण्याची शिफारस केली जाते. यामुळे जमिनीतील ओलावा टिकतो, तणांवर प्रभावीपणे नियंत्रण मिळवता येते, जमिनीचे तापमान नियंत्रित राहते आणि जमिनीतून पसरणारे रोग झाडांवर उडण्यापासून बचाव होतो.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

उत्पादनात खूप तफावत आढळते. मोकळ्या शेतात, सरळ वाणांचे उत्पादन २०-२५ टन/हेक्टर, तर संकरित वाणांचे ४०-५० टन/हेक्टर मिळते. नियंत्रित वातावरणातील पॉलिहाऊसमध्ये, संकरित जाती ८०-१२० टन/हेक्टर इतके उच्च उत्पादन देऊ शकतात.

काढणी (Harvesting)

हिरव्या शिमला मिरचीसाठी फळे परिपक्व हिरव्या अवस्थेत काढली जातात. रंगीत वाणांमध्ये (लाल/पिवळी) फळे पूर्ण रंग विकसित झाल्यावर काढणी केली जाते. फळे हाताने, देठासह थोडासा भाग ठेवून कापून काढली जातात. काढणी ७-१० दिवसांच्या अंतराने अनेक वेळा केली जाते.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

काढलेली फळे लगेच सावलीत ठेवावीत जेणेकरून पाण्याचा अपव्यय टाळता येईल. फळांचे आकार, रंग आणि आकारमानानुसार वर्गीकरण करावे. खराब झालेली फळे वेगळी काढावीत. फळे १०°C वर प्री-कूल करावीत. त्यानंतर ती ७-८°C तापमानावर व ९०-९५% सापेक्ष आर्द्रतेसह २-३ आठवडे साठवून ठेवता येतात. वाहतुकीसाठी कडक गत्त्याचे बॉक्स किंवा प्लास्टिक क्रेट्स वापरावेत.

संदर्भ