बटाटा (Potato)

माहिती

बटाटा (सोलॅनम ट्यूब्रोसम) हे जगातील सर्वात महत्त्वाचे गैर-तृणधान्य अन्न पीक आहे, जे आपल्या आहारात मुख्य ऊर्जेचा स्रोत आहे. भारतात, ते गहू, भात आणि मका नंतर चौथे सर्वात महत्त्वाचे अन्न पीक आहे. उत्तर प्रदेश, पश्चिम बंगाल, पंजाब, बिहार आणि गुजरात ही प्रमुख बटाटा उत्पादक राज्ये आहेत. बटाटा ताजा खाण्यासाठी आणि प्रक्रिया उद्योगात (उदा. चिप्स, फ्रेंच फ्राईज) मोठ्या प्रमाणावर वापरला जातो. त्याची उच्च उत्पादन क्षमता आणि पोषक मूल्य यामुळे ते शेतकऱ्यांसाठी एक अत्यंत फायदेशीर नगदी पीक बनले आहे.

हवामान आणि लागवड

हवामान

बटाटा हे थंड हवामानातील पीक आहे. शाकीय वाढीसाठी २४°C तापमान, तर बटाटा तयार होण्यासाठी २०°C तापमान सर्वोत्तम असते. जास्त तापमान (>३०°C) बटाटा लागण्यास अडथळा आणते आणि केवळ पानांची वाढ होते. लहान दिवसाचा कालावधी (१२ तासांपेक्षा कमी) बटाटा पोसण्यासाठी अनुकूल असतो. दंव (Frost) पिकाचे मोठे नुकसान करू शकते.

जमीन

पाण्याचा चांगला निचरा होणारी, सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध वाळूमिश्रित पोयटा आणि पोयट्याची जमीन बटाटा लागवडीसाठी आदर्श आहे. बटाट्याच्या चांगल्या वाढीसाठी जमीन भुसभुशीत आणि मऊ असावी. जमिनीचा इष्टतम सामू ५.५ ते ७.० दरम्यान असावा. हे पीक जमिनीतील क्षारता आणि पाणी साचून राहण्यास अत्यंत संवेदनशील आहे.

लागवड पद्धती

बियाणे निवड आणि तयारी

प्रमाणित, रोगमुक्त, ३०-४० ग्रॅम आकाराचे बियाणे वापरा. एकसारखी उगवण होण्यासाठी, लागवडीपूर्वी बटाटे १०-१५ दिवस थंड आणि सावलीच्या ठिकाणी पसरवून त्यांना मोड आणावेत (pre-sprouting). मोठे बटाटे कापून वापरता येतात, प्रत्येक तुकड्यावर किमान २-३ निरोगी डोळे असावेत. बुरशीजन्य रोगांपासून बचावासाठी कापलेल्या तुकड्यांना मॅन्कोझेब (२.५ ग्रॅम/लिटर पाणी) लावावे.

जमीन तयार करणे आणि लागवड

जमीन भुसभुशीत आणि हवेशीर असावी. एक खोल नांगरणी आणि त्यानंतर २-३ कुळवाच्या पाळ्या द्याव्यात. शेवटच्या कुळवणीच्या वेळी २०-२५ टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत मिसळावे. लागवड सरी-वरंबा पद्धतीने केली जाते. दोन सरींमधील अंतर ६० सें.मी. आणि दोन बटाट्यांमधील अंतर २० सें.मी. (६० x २० सें.मी.) ठेवावे.

खत व्यवस्थापन

जिरायती पिकासाठी १००:६०:८० किलो नत्र:स्फुरद:पालाश प्रति हेक्टर शिफारस केली जाते. बागायती पिकासाठी १५०:८०:१०० किलो नत्र:स्फुरद:पालाश प्रति हेक्टर द्यावे. नत्राची अर्धी मात्रा आणि स्फुरद व पालाशची संपूर्ण मात्रा लागवडीच्या वेळी द्यावी. उरलेले नत्र पहिल्या भरणीच्या वेळी (लागवडीनंतर २५-३० दिवसांनी) द्यावे.

सिंचन आणि मातीची भर

स्टोलोन (बटाट्याचे देठ) तयार होताना आणि बटाटा पोसताना सिंचन अत्यंत महत्त्वाचे आहे. जमिनीच्या प्रकारानुसार ५-७ पाण्याची पाळी द्यावी. सरी पद्धतीने पाणी देणे ही सर्वात सामान्य पद्धत आहे.

मातीची भर लावणे ही एक महत्त्वाची क्रिया आहे. पहिली भर झाडे १५-२० सें.मी. उंच असताना (लागवडीनंतर २५-३० दिवसांनी) द्यावी. दुसरी भर १५-२० दिवसांनी आवश्यक असल्यास द्यावी. यामुळे वाढणारे बटाटे झाकले जातात, सूर्यप्रकाशापासून त्यांचे संरक्षण होते (ज्यामुळे ते हिरवे पडत नाहीत) आणि झाडाला आधार मिळतो.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

उत्पादन हे वाण, कृषी-हवामान आणि व्यवस्थापनावर अवलंबून असते. सरासरी, चांगल्या प्रकारे व्यवस्थापित केलेल्या पिकातून २५-३० टन/हेक्टर उत्पादन मिळते. कुफरी पुखराज सारखे उच्च उत्पादन देणारे वाण आणि संकरित जाती ४० टन/हेक्टर किंवा त्याहून अधिक उत्पादन देऊ शकतात.

काढणी (Harvesting)

बटाट्याची काढणी हॉल्म्स (देठ व पाने) पिवळसर-तपकिरी रंगाची होऊन वाळायला लागल्यावर करावी. काढणीपूर्वी 10-15 दिवसांपूर्वी पाणी देणे बंद करावे. काढणीपूर्वी 7-10 दिवस हॉल्म्स जमिनीवरून कापावेत (डिहॉल्मिंग). यामुळे सालीचा कडकपणा वाढतो आणि साठवण चांगली होते. काढणी फावड्याने हाताने किंवा यांत्रिक बटाटा डिगरने केली जाते.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

वाळवणी (Curing)
काढणीनंतर बटाटे सावलीत व हवेशीर ठिकाणी 10-15 दिवस ठेवावेत. यामुळे जखमा भरून निघतात व सालीचा कडकपणा वाढतो.

वर्गीकरण (Grading)
बटाट्यांचे आकारानुसार वर्गीकरण करावे. कापलेले, खराब, किंवा हिरवे बटाटे वेगळे काढावेत.

साठवण (Storage)
दीर्घकालीन साठवणीसाठी (6-8 महिने): 2-4°C तापमान आणि 90-95% सापेक्ष आर्द्रतेसह कोल्ड स्टोरेजमध्ये साठवा.
अल्पकालीन साठवण: थंड व अंधाऱ्या खोल्यांमध्ये ढीग करून ठेवता येते.

संदर्भ