हळद (Turmeric (Haldi))

माहिती

हळद (करक्युमा लोंगा) हे एक अत्यंत महत्त्वाचे आणि प्राचीन भूमिगत खोड (रायझोम) मसाला पीक आहे. भारत हा जगातील सर्वात मोठा हळदीचा उत्पादक, ग्राहक आणि निर्यातदार देश आहे. हळद तिच्या तेजस्वी पिवळ्या रंगासाठी (करक्युमिनमुळे), विशिष्ट चवीसाठी आणि व्यापक औषधी गुणधर्मांसाठी ओळखली जाते. याचा वापर मसाल्यात, नैसर्गिक रंग म्हणून आणि सौंदर्यप्रसाधनांमध्ये केला जातो. तेलंगणा, महाराष्ट्र आणि तामिळनाडू ही प्रमुख हळद उत्पादक राज्ये आहेत.

हवामान आणि लागवड

हवामान

हळद उष्ण, दमट, उष्णकटिबंधीय हवामानात उत्तम वाढते. वाढीच्या हंगामात (जून-ऑक्टोबर) चांगला पाऊस (१५०० मिमी किंवा जास्त) आणि लागवडीपूर्वी (मार्च-मे) व काढणीपूर्वी (डिसेंबर-फेब्रुवारी) कंदांची वाढ आणि प्रक्रियेसाठी कोरडा कालावधी आवश्यक असतो. २०-३०°C तापमान आदर्श आहे. याची लागवड समुद्रसपाटीपासून १५०० मीटर उंचीपर्यंत केली जाते.

जमीन

ह्युमसने समृद्ध, पाण्याचा चांगला निचरा होणारी, खोल, भुसभुशीत पोयटा किंवा गाळाची जमीन आदर्श आहे. कमी निचऱ्याची चिकणमातीची जमीन योग्य नाही कारण त्यामुळे कंद सडतात. ६.० ते ७.५ दरम्यानचा सामू पसंत केला जातो.

लागवड पद्धती

लागवड साहित्य आणि निवड

अभिवृद्धी: हळदीची लागवड कंदांनी (रायझोम) केली जाते. लागवड साहित्य: निरोगी, रोगमुक्त, चांगले विकसित झालेले अखंड किंवा विभागलेले मातृ-कंद आणि बोटांसारखे कंद (finger rhizomes) वापरले जातात. प्रत्येक बेण्यावर किमान १-२ निरोगी डोळे असावेत.

बियाणे दर: २०००-२५०० किलो/हेक्टर.

बीजप्रक्रिया: कंदकूज रोखण्यासाठी बेण्याला मॅन्कोझेबच्या द्रावणात (३ ग्रॅम/लिटर) ३० मिनिटे बुडवून घ्यावे.

जमीन तयार करणे आणि लागवड

जमीन भुसभुशीत करण्यासाठी ४-५ वेळा खोल नांगरणी करावी. सपाट वाफे किंवा १.०-१.५ मीटर रुंदीचे उंच गादी वाफे आणि मध्ये सरी तयार करावे.

लागवड: वाफ्यांवर लहान खड्डे करून त्यात कंद लावावेत.

अंतर: दोन ओळींमध्ये ४५-६० सें.मी. आणि दोन रोपांमध्ये २०-२५ सें.मी. अंतर ठेवावे. ४-५ सें.मी. खोलीवर लागवड करावी.

खत व्यवस्थापन

हळद हे दीर्घ कालावधीचे आणि जास्त खत लागणारे पीक आहे. जमीन तयार करताना २५-३० टन/हेक्टर शेणखत किंवा कंपोस्ट मिसळावे. प्रति हेक्टर १२०-१५० किलो नत्र, ६०-८० किलो स्फुरद आणि ९०-१२० किलो पालाश या खताची मात्रा शिफारस केली जाते. स्फुरद व पालाशची पूर्ण मात्रा आणि नत्राची १/३ मात्रा लागवडीच्या वेळी द्यावी. उरलेले नत्र दोन समान हप्त्यांमध्ये ४५ आणि ९० दिवसांनी मातीची भर देताना द्यावे.

सिंचन आणि आच्छादन (मल्चिंग)

आच्छादन: लागवडीनंतर लगेचच हिरव्या पाल्याचा जाड थर (१०-१२ टन/हेक्टर) द्यावा आणि पहिल्यांदा मातीची भर दिल्यानंतर ४५-५० दिवसांनी पुन्हा द्यावा. ओलावा टिकवण्यासाठी, तण नियंत्रणासाठी आणि जमिनीचे तापमान राखण्यासाठी आच्छादन आवश्यक आहे.

सिंचन: मध्यम जमिनीत १५-२० आणि हलक्या जमिनीत ३५-४० पाण्याची पाळी लागते, हे पावसावर अवलंबून आहे.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

ओल्या हळदीचे उत्पादन २०-२५ टन प्रति हेक्टर पर्यंत असते. ओल्या हळदीपासून सुक्या हळदीचे प्रमाण सुमारे २०-२५% असते.

काढणी (Harvesting)

पिक ७ ते ९ महिन्यांत परिपक्व होते, हे वाणावर अवलंबून असते. जेव्हा पाने व खोड पिवळी पडून सुकायला लागतात, तेव्हा कापणीसाठी तयार होते. त्यानंतर जमीन नांगरून सावधगिरीने हळदीची गांठे (rhizomes) हाताने उपटल्या जातात.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

वाळवणी (Curing): काढणीनंतर फिंगर गांठा आई गांठांपासून वेगळा करतात. त्यानंतर या गांठा पाण्यात ४५-६० मिनिटे उकळवतात (जेव्हा मऊ होतील), आणि मग १०-१५ दिवस उन्हात चांगल्या प्रकारे वाळवतात, जोपर्यंत त्या कडक होऊन धातूसारखा आवाज करत तुटत नाहीत.

पॉलिशिंग (Polishing): वाळवलेली हळद गोणपाटात घासून किंवा यांत्रिक ड्रममध्ये टाकून पॉलिश केली जाते, ज्यामुळे तिचा खरडा भाग निघून जाते आणि स्वरूप सुधारते.

संदर्भ