भेंडी (Okra)

माहिती

भेंडी (अ‍ॅबेलमोस्कस एस्क्युलेंटस) हे भारतातील एक महत्त्वाचे आणि लोकप्रिय भाजीपाला पीक आहे. त्याच्या कोवळ्या हिरव्या शेंगांसाठी त्याची लागवड केली जाते, ज्यामध्ये फायबर, व्हिटॅमिन सी आणि फोलेट भरपूर प्रमाणात असतात. गुजरात, पश्चिम बंगाल, बिहार आणि महाराष्ट्र ही प्रमुख भेंडी उत्पादक राज्ये आहेत. त्याच्या जलद वाढीमुळे आणि कमी कालावधीमुळे हे पीक शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय आहे. पिवळा शीर केवडा (YVMV) विषाणू हा या पिकासाठी एक मोठा धोका आहे, त्यामुळे प्रतिकारक जातींची निवड करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

हवामान आणि लागवड

हवामान

भेंडी हे उष्ण हवामानातील पीक असून त्याला लांब, उष्ण आणि दमट हवामान आवश्यक आहे. हे पीक दंव (Frost) साठी अत्यंत संवेदनशील आहे. बियाण्याच्या उगवणीसाठी २५-३०°C तापमान आदर्श आहे. चांगली वाढ आणि फळ उत्पादनासाठी २२-३५°C तापमानाची श्रेणी सर्वोत्तम मानली जाते.

जमीन

भेंडीची लागवड विविध प्रकारच्या जमिनीत करता येते. तथापि, सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध, पाण्याचा चांगला निचरा होणारी वाळूमिश्रित पोयटा ते पोयट्याची जमीन सर्वात योग्य आहे. जमिनीचा आदर्श सामू ६.० ते ६.८ दरम्यान असावा. पाणी साचून राहणारी जमीन लागवडीसाठी अयोग्य आहे.

लागवड पद्धती

बियाणे आणि पेरणी

बियाणे दर: उन्हाळी हंगामासाठी १०-१२ किलो/हेक्टर आणि खरीपसाठी ८-१० किलो/हेक्टर. बीजप्रक्रिया: बियाण्याचे कवच कठीण असते. चांगल्या उगवणीसाठी पेरणीपूर्वी बियाणे १२ तास पाण्यात भिजवावे. बुरशीजन्य रोगांपासून बचावासाठी थायरम (३ ग्रॅम/किलो) लावावे. पेरणी: पेरणी टोकण पद्धतीने करतात. पावसाळी हंगामासाठी ६० x ३० सें.मी. आणि उन्हाळी हंगामासाठी ४५ x ३० सें.मी. अंतर ठेवावे.

जमीन तयार करणे आणि खते

शेताची २-३ वेळा नांगरणी करून जमीन भुसभुशीत करावी. शेवटच्या नांगरणीच्या वेळी १५-२० टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत (FYM) मिसळावे, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता आणि पोत सुधारतो.

पोषक तत्व व्यवस्थापन

पेरणीच्या वेळी ५० किलो नत्र, ५० किलो स्फुरद, आणि ५० किलो पालाश प्रति हेक्टर ही खताची मात्रा द्यावी. उरलेले ५० किलो नत्र दोन समान हप्त्यांमध्ये विभागून द्यावे: पहिला हप्ता पेरणीनंतर ३० दिवसांनी आणि दुसरा फुलोरा आणि फळधारणेच्या अवस्थेत ४५-५० दिवसांनी द्यावा.

सिंचन

पेरणीनंतर लगेचच पाणी द्यावे. उन्हाळ्यात दर ४-५ दिवसांनी पाण्याची गरज असते. पावसाळी हंगामात, पावसाच्या प्रमाणानुसार आवश्यकतेनुसार सिंचन करावे. फुलोरा आणि फळधारणा हे सिंचनासाठी महत्त्वाचे टप्पे आहेत.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

भेंडीचे उत्पादन वाण, हंगाम आणि व्यवस्थापन पद्धतींवर अवलंबून असते. सरासरी, सरळ वाणांचे उत्पादन ८-१२ टन/हेक्टर मिळते, तर संकरित वाणांचे उत्पादन १५-२२ टन/हेक्टर पर्यंत मिळू शकते.

काढणी (Harvesting)

लागवडीनंतर सुमारे ३५ ते ४० दिवसांनी पिकाला फुले येतात. फुले आल्यानंतर ५ ते ७ दिवसांनी शेंगा काढणीसाठी तयार होतात. शेंगा कोवळ्या, अपरिपक्व व चमकदार हिरव्या असताना काढाव्यात. अधिक उत्पादनासाठी दर दुसऱ्या दिवशी सकाळी काढणी करावी. उशिरा काढणी केल्यास शेंगा तंतुमय होतात व दर्जा घसरतो.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

भेंडीच्या शेंगांचा श्वसन दर जास्त असल्याने त्यांची शेल्फ-लाईफ कमी असते. त्यामुळे शेंगा काढणीनंतर शक्य तितक्या लवकर बाजारात पाठवाव्यात.
शेंगांचे आकारानुसार वर्गीकरण करावे. दोषयुक्त किंवा अतिपरिपक्व शेंगा वेगळ्या कराव्यात.
थोड्या काळासाठी साठवण करायची असल्यास त्या ७ ते १० अंश सेल्सिअस तापमानात आणि जास्त आर्द्रतेच्या वातावरणात २-३ दिवस साठवता येतात. गोणपाट किंवा प्लास्टिकच्या खोक्यांमध्ये शेंगा पॅक कराव्यात.

संदर्भ