कोथिंबीर (Coriander)

माहिती

कोथिंबीर/धणे (कोरिअँड्रम सॅटायव्हम) हे भारतातील एक महत्त्वाचे मसाला आणि पालेभाजी पीक आहे. याची लागवड त्याच्या सुगंधी हिरव्या पानांसाठी (कोथिंबीर) आणि बियांसाठी (धणे) केली जाते. भारतीय स्वयंपाकघरात पाने आणि बियाणे दोन्ही অপরিহার्य आहेत. मध्य प्रदेश, राजस्थान आणि गुजरात ही धण्याचे प्रमुख उत्पादक राज्ये आहेत. हे कमी कालावधीचे पीक असल्यामुळे शेतकऱ्यांना जलद उत्पन्न मिळते.

हवामान आणि लागवड

हवामान

धणे हे थंड हवामानातील पीक आहे. याला थंड आणि कोरडे, दंवमुक्त हवामान आवश्यक आहे, विशेषतः फुलोऱ्यात आणि दाणे भरताना. चांगल्या शाकीय वाढीसाठी (पाने) २०-२५°C तापमान सर्वोत्तम असते. फुलोऱ्याच्या वेळी उष्ण हवामानामुळे फुले गळू शकतात आणि दाणे कमी भरतात. फुलोऱ्यात ढगाळ हवामान असल्यास कीड आणि रोगांचा प्रादुर्भाव वाढतो.

जमीन

पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या आणि सेंद्रिय पदार्थ जास्त असलेल्या पोयटा ते चिकणमातीमध्ये हे पीक उत्तम येते. जिरायती पिकासाठी, ओलावा टिकवून ठेवणारी भारी जमीन पसंत केली जाते. आदर्श सामू ६.० ते ८.० दरम्यान आहे. खारट आणि क्षारयुक्त जमीन योग्य नाही.

लागवड पद्धती

बियाणे आणि पेरणी

बियाण्याचा दर: पानांसाठी: २०-२५ किलो/हेक्टर. बियांसाठी (धणे): १२-१५ किलो/हेक्टर (सिंचित), २०-२५ किलो/हेक्टर (जिरायती).

बीजप्रक्रिया: चांगल्या उगवणीसाठी, बिया (ज्या फळात दोन बिया असतात) हलक्या हाताने चोळून दोन भागात विभागून घ्याव्यात. बियाणे १२-२४ तास पाण्यात भिजवावे.

पेरणी: फेकून किंवा ३० सें.मी. अंतरावर ओळीत पेरावे.

जमीन तयार करणे

बियाणे लहान असल्यामुळे जमीन भुसभुशीत तयार करावी. शेत सपाट आणि ढेकळेविरहित असावे. शेवटच्या नांगरणीच्या वेळी १०-१५ टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत (FYM) मिसळावे.

खत व्यवस्थापन

पालेभाजीसाठी: प्रति हेक्टर ६० किलो नत्र, ३० किलो स्फुरद आणि २० किलो पालाश द्यावे. पेरणीच्या वेळी स्फुरद, पालाशची पूर्ण मात्रा आणि नत्राची अर्धी मात्रा द्यावी, आणि उरलेले नत्र पहिल्या कापणीनंतर द्यावे.

बियांच्या पिकासाठी: पेरणीच्या वेळी ४० किलो नत्र, ३० किलो स्फुरद आणि २० किलो पालाश प्रति हेक्टर द्यावे. सिंचित पिकासाठी, ३०-४० दिवसांनी अतिरिक्त २० किलो नत्र देता येते.

सिंचन

पेरणीनंतर लगेचच पहिले पाणी द्यावे. पिकाला हलके आणि वारंवार सिंचन लागते. ८-१० दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे. फुलोरा आणि दाणे भरण्याची अवस्था पाणी पुरवठ्यासाठी महत्त्वाची आहे. या काळात पाण्याचा ताण पडल्यास बियांचे उत्पादन आणि गुणवत्ता लक्षणीयरीत्या कमी होते.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

हिरवी पाने: २-३ कापण्यांमधून सरासरी १०-१५ टन प्रति हेक्टर उत्पादन मिळते.

धणे (बियाणे): उत्पादनात खूप फरक असतो. जिरायती पिकाचे उत्पादन ५-८ क्विंटल/हेक्टर मिळते, तर सिंचित पिकाचे उत्पादन १२-१८ क्विंटल/हेक्टर मिळू शकते.

काढणी (Harvesting)

पानांसाठी: पीक पहिल्या कापणीसाठी ३०-४० दिवसांत तयार होते. पानांची कापणी हसिया वापरून करावी. त्यानंतरच्या कापण्या १५-२० दिवसांच्या अंतराने करता येतात.

दाण्यांसाठी: फळे पूर्णपणे पिकून हिरव्या रंगातून तपकिरी-हिरवट रंगात बदलू लागल्यावर पीक कापणीस तयार होते. अधिक पिकल्यास दाणे गळण्याचा धोका असतो. झाडे कापून काही दिवस शेतात वाळवण्यासाठी ठेवावीत.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

पाने: कोथिंबिरीची पाने अतिशय नाशवंत असतात. ती छोट्या गाठ्यांमध्ये बांधून पाण्याचा शिंपड करून त्वरित बाजारात पाठवावीत.

दाणे: वाळल्यानंतर झाडे काठ्यांनी फोडून मडकी करून दाणे वेगळे करतात. नंतर वाऱ्यावर उडवून साफ करतात. दाणे ८-९% आर्द्रतेपर्यंत वाळवून सुरक्षित साठवणुकीसाठी गोणपाटाच्या पोत्यांमध्ये भरतात.

संदर्भ