फुलकोबी (Cauliflower)

माहिती

फुलकोबी (ब्रॅसिका ओलेरॅशिया व्हॅर. बोट्रायटिस) ही भारतातील सर्वात महत्त्वाच्या हिवाळी भाजीपाला पिकांपैकी एक आहे. तिच्या पांढऱ्याशुभ्र फुलाच्या गड्ड्यासाठी (कर्ड) तिची लागवड केली जाते, जो व्हिटॅमिन सी आणि फोलेटचा चांगला स्रोत आहे. थंड आणि दमट हवामान तिच्या वाढीसाठी उत्तम असते. पश्चिम बंगाल, बिहार आणि मध्य प्रदेश ही प्रमुख फुलकोबी उत्पादक राज्ये आहेत. योग्य तापमानात योग्य वाणाची निवड करणे हे यशस्वी उत्पादनासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

हवामान आणि लागवड

हवामान

फुलकोबी हे थंड हवामानातील पीक आहे. गड्डा तयार होण्यासाठी आणि त्याच्या विकासासाठी १४-२०°C तापमान सर्वोत्तम असते. या अवस्थेत उच्च तापमान (>२५°C) असल्यास लहान, सैल, पालेदार आणि निकृष्ट दर्जाचे गड्डे तयार होतात. वेगवेगळ्या तापमान श्रेणींसाठी (लवकर, मध्यम, उशिरा येणाऱ्या) विशिष्ट वाणांची पैदास केली आहे. हे पीक काही प्रमाणात दंव (Frost) सहन करू शकते.

जमीन

हे पीक विविध प्रकारच्या जमिनीत घेता येते, परंतु पाण्याचा चांगला निचरा होणारी आणि सेंद्रिय पदार्थ जास्त असलेली वाळूमिश्रित पोयटा ते पोयट्याची जमीन उत्तम असते. जमिनीचा आदर्श सामू ६.० ते ७.० दरम्यान असावा. हे पीक जास्त आम्लता आणि जास्त क्षारता या दोन्हींसाठी संवेदनशील आहे.

लागवड पद्धती

रोपवाटिका व्यवस्थापन

बियाणे उंच रोपवाटिका वाफ्यावर पेरले जातात.

बियाण्याचा दर: लवकर येणाऱ्या जातींसाठी ५००-६०० ग्रॅम/हेक्टर आणि उशिरा येणाऱ्या जातींसाठी ३००-४०० ग्रॅम/हेक्टर. बीजप्रक्रिया: 'रोप कोलमडणे' रोगापासून बचावासाठी बियांना थायरम (३ ग्रॅम/किलो) लावावे. ४-५ पाने आल्यावर ४-५ आठवड्यांत रोपे पुनर्लागवडीसाठी तयार होतात. लागवडीपूर्वी एक आठवडा पाणी कमी करून रोपे काठीण्य प्रक्रियेतून (Hardening) न्यावीत.

जमीन तयार करणे आणि पुनर्लागवड

३-४ वेळा नांगरणी करून जमीन भुसभुशीत करावी. १५-२० टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत मिसळावे.

अंतर: लवकर येणाऱ्या जाती ६० x ३० सें.मी. अंतरावर लावाव्यात, तर उशिरा येणाऱ्या जातींसाठी ६० x ४५ सें.मी. अंतर आवश्यक आहे. पुनर्लागवड संध्याकाळी करावी.

खत व्यवस्थापन

फुलकोबीला खतांचा चांगला प्रतिसाद मिळतो. साधारणपणे १२० किलो नत्र, ६० किलो स्फुरद, आणि ६० किलो पालाश प्रति हेक्टर मात्रा शिफारस केली जाते. स्फुरद व पालाशची पूर्ण मात्रा आणि नत्राची अर्धी मात्रा लागवडीच्या वेळी द्यावी. उरलेले नत्र दोन हप्त्यांमध्ये विभागून ३० आणि ४५ दिवसांनी द्यावे. बोरॉनच्या कमतरतेमुळे (ज्यामुळे 'ब्राऊन रॉट' होतो) आवश्यक असल्यास बोरेक्स @ १५-२० किलो/हेक्टर वापरावे.

सिंचन आणि मातीची भर

पुनर्लागवडीनंतर लगेचच हलके पाणी द्यावे. त्यानंतर ८-१० दिवसांच्या अंतराने सिंचन करावे. गड्डा तयार होण्याच्या अवस्थेत नियमित ओलावा असणे महत्त्वाचे आहे. झाडांना आधार देण्यासाठी आणि गड्डा स्वच्छ ठेवण्यासाठी लागवडीनंतर सुमारे एका महिन्याने मातीची भर लावावी.

ब्लँचिंग (गड्डा झाकणे)

गड्ड्यांचा पांढरा रंग आणि गुणवत्ता टिकवण्यासाठी त्यांना थेट सूर्यप्रकाशापासून वाचवण्याच्या प्रक्रियेला 'ब्लँचिंग' म्हणतात. जेव्हा गड्डा ८-१० सें.मी. व्यासाचा होतो, तेव्हा बाहेरील पाने एकत्र करून गड्ड्यावर बांधली जातात. यामुळे गड्डा पिवळा पडत नाही आणि त्याची चव बदलत नाही. लवकर येणाऱ्या जाती सहसा स्व-ब्लँचिंग असतात.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

उत्पादन वाण आणि हंगामानुसार बदलते. लवकर येणाऱ्या जातींचे उत्पादन सुमारे २०-२२ टन/हेक्टर मिळते. मध्यम आणि उशिरा येणाऱ्या जातींचे उत्पादन २५-३५ टन/हेक्टर असते. संकरित वाणांचे उत्पादन ४० टन/हेक्टर पेक्षा जास्त मिळू शकते.

काढणी (Harvesting)

फूलकोबीची काढणी जेव्हा गड्डा घट्ट, पांढराशुभ्र आणि वाणानुसार योग्य आकाराचा झाला असेल, तेव्हा करावी. गड्डा धारदार सुरीने झाडापासून कापावा, आणि त्याभोवतीचे काही बाह्य पाने शिल्लक ठेवावीत, जेणेकरून गड्ड्याचे संरक्षण होईल.
जास्त परिपक्वता आल्यास गड्डा सैलसर, दाणेदार आणि पिवळसर होतो (याला "रिकिनेस" म्हणतात).

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

काढलेले गड्डे लवकरात लवकर थंड करावेत, जेणेकरून शेतातील उष्णता निघून जाईल. गड्डे ०°C तापमानावर आणि ९५-९८% सापेक्ष आर्द्रतेमध्ये २-३ आठवडे साठवता येतात.
गड्ड्यांचे आकार, रंग आणि घट्टपणा यानुसार ग्रेडिंग करावे. प्लास्टिक क्रेट्स किंवा बांबूच्या टोपल्यांमध्ये पॅकिंग करून बाजारात पाठवावेत.

संदर्भ