डांगर (Pumpkin(Dangar))

माहिती

डांगर (कुकर्बिटा मोस्चॅटा / कुकर्बिटा मॅक्सिमा) हे क्युकरबिटेसी कुळातील एक लोकप्रिय आणि पौष्टिक भाजीपाला पीक आहे. भारत हा भोपळ्याचा सर्वात मोठा उत्पादक देशांपैकी एक आहे. त्याच्या गोड, नारंगी गरासाठी आणि चांगल्या साठवण क्षमतेसाठी तो ओळखला जातो. हे व्हिटॅमिन ए (बीटा-कॅरोटीन) चा एक उत्कृष्ट स्रोत आहे. त्याचा उपयोग भाजी, सांबार, मिठाई (उदा. भोपळ्याचा घारगा, हलवा) आणि सूप बनवण्यासाठी केला जातो. त्याची वेल जमिनीवर पसरते, त्यामुळे लागवडीसाठी जास्त जागा लागते.

हवामान आणि लागवड

हवामान

डांगर हे उष्ण हंगामातील पीक असून उष्ण आणि दमट हवामानात याची वाढ सर्वोत्तम होते. याला लांब आणि दंवमुक्त (frost-free) वाढीचा हंगाम लागतो. बियांच्या उगवणीसाठी आणि वाढीसाठी २५-३०°C तापमान सर्वोत्तम आहे. फळे पक्व होण्याच्या काळात कोरडे हवामान चांगल्या गुणवत्तेसाठी आणि साठवण क्षमतेसाठी फायदेशीर असते.

जमीन

सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध, पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या वाळूमिश्रित पोयटा ते पोयटा जमिनीत हे पीक उत्तम येते. जमिनीत ओलावा धरून ठेवण्याची क्षमता चांगली असावी. जमिनीचा आदर्श सामू ६.० ते ७.५ दरम्यान असावा.

लागवड पद्धती

बियाणे आणि पेरणी

बियाण्याचा दर: १.० - १.५ किलो/हेक्टर.

पेरणी पद्धत: बियाणे थेट खड्डे करून किंवा गादी वाफ्यावर लावले जातात. २-३ सें.मी. खोलीवर प्रत्येक जागी ३-४ बिया लावा. उगवणीनंतर, २ निरोगी रोपे ठेवून बाकीची काढून टाकावी.

अंतर: दोन ओळींमध्ये २.५-३.० मीटर आणि दोन खड्ड्यांमध्ये १.०-१.५ मीटर अंतर ठेवावे.

जमीन तयार करणे

२-३ वेळा नांगरणी करून जमीन भुसभुशीत करावी. पीक साधारणपणे ६०x६०x४५ सें.मी. आकाराच्या खड्ड्यांमध्ये घेतले जाते, जे पेरणीपूर्वी माती आणि चांगले कुजलेले शेणखत यांच्या मिश्रणाने भरले जातात.

खत व्यवस्थापन

जमीन तयार करताना २० टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत वापरावे. ६०-८० किलो नत्र, ४०-५० किलो स्फुरद आणि ४०-५० किलो पालाश प्रति हेक्टर खताची मात्रा शिफारस केली जाते. नत्राची अर्धी मात्रा आणि स्फुरद व पालाशची पूर्ण मात्रा पेरणीच्या वेळी द्यावी. उरलेले नत्र पेरणीनंतर सुमारे एक महिन्याने, वेल वाढू लागल्यावर द्यावे.

सिंचन

पेरणीपूर्वी खड्डे किंवा सरींना पाणी द्यावे. पेरणीनंतर ४-५ दिवसांनी पाणी द्यावे. त्यानंतर, दर ७-१० दिवसांनी सिंचन करावे. वेल वाढताना, फुलोऱ्यात आणि फळधारणेच्या वेळी ओलावा असणे खूप महत्त्वाचे आहे. मुळांच्या जवळ पाणी साचू देऊ नये.

शेंडा खुडणे आणि वेलांना वळवणे

जास्त मादी फुले देणाऱ्या बाजूच्या फांद्यांच्या वाढीस प्रोत्साहन देण्यासाठी, मुख्य वेल सुमारे १-२ मीटर लांब झाल्यावर त्याचा शेंडा खुडावा. वेलांना जमिनीवर पसरू दिले जाते किंवा घरगुती बागकामात छतावर किंवा आधारावर चढवले जाते.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

डांगराचे सरासरी उत्पादन २०-२५ टन प्रति हेक्टर आहे. संकरित वाण आणि सुधारित लागवड पद्धती वापरल्यास, ३५-४० टन/हेक्टर इतके उच्च उत्पादन मिळवणे शक्य आहे.

काढणी (Harvesting)

डांगर काढणीसाठी ९० ते १२० दिवस लागतात, हे जातीवर अवलंबून असते. फळांचा रंग (पिवळा किंवा नारिंगी) पूर्णपणे विकसित झाल्यावर आणि सालीवर घट्टपणा आल्यावर फळे काढावीत. फळाच्या दांड्याला जोडलेली वेल वाळायला लागते. काढणी करताना फळाचा दांडा (peduncle) थोडा भाग जोडून कापावा, यामुळे साठवण क्षमतेत सुधारणा होते.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

डांगराची साठवण क्षमता उत्कृष्ट असते. काढणीनंतर फळे आठवडाभर उन्हात ठेवून त्यांची साल अधिक घट्ट होण्यासाठी curing करावे. यामुळे साठवण गुणवत्ता सुधारते. नंतर फळे थंड, कोरड्या आणि हवेशीर ठिकाणी ३-४ महिन्यांपर्यंत साठवू शकतात. विक्रीपूर्वी फळांचे आकारानुसार वर्गीकरण करावे.

संदर्भ